Στις 13 Ιανουαρίου 2011 δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό ιατρικό περιοδικό BMJ ένα άρθρο που έκτοτε έλαβε μεγάλη δημοσιότητα σε παγκόσμιο επίπεδο αλλά και στη χώρα μας. Μητέρες διαβάζουν σε εφημερίδες και διαδικτυακούς τόπους ανησυχητικά κείμενα με τίτλους «Και ο θηλασμός μπορεί να βλάψει» ή «θηλασμός με μέτρο». Ποια είναι η αλήθεια;
Η δημοσίευση έγινε από ομάδα επιστημόνων στο Λονδίνο, υπό την παιδίατρο Μary Fewtrell (1). Ο τίτλος της είναι: «Έξι μήνες αποκλειστικού θηλασμού: πόσο καλά είναι τα στοιχεία;». Σύμφωνα με τη δημοσίευση, η σύσταση προς τις μητέρες στη Μεγάλη Βρετανία να θηλάζουν αποκλειστικά τα παιδιά τους για έξι μήνες χρειάζεται αναθεώρηση και αποτελεί αμφιλεγόμενο πεδίο στη βρεφική διατροφή. Η σύσταση, σύμφωνα με το άρθρο, ξεκίνησε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) το 2001 και στηρίχθηκε σε ανασκόπηση 16 επιστημονικών ερευνών ανά τον κόσμο. Το άρθρο υποστηρίζει ότι από τότε έχουν προκύψει καινούργια δεδομένα που δείχνουν ότι ο αποκλειστικός θηλασμός για έξι μήνες είναι σημαντικός για τις φτωχές και αναπτυσσόμενες χώρες, μπορεί όμως να οδηγήσει σε προβλήματα υγείας σε χώρες του αναπτυγμένου κόσμου. Συγκεκριμένα, η Μ Fewtrell υποστηρίζει ότι τα μωρά που θηλάζουν αποκλειστικά για έξι μήνες έχουν αυξημένο κίνδυνο για σιδηροπενική αναιμία, ενώ υπάρχουν ανησυχίες για αύξηση του κινδύνου τροφικών αλλεργιών και της δυσανεξίας στη γλουτένη. Σύμφωνα με το άρθρο, τα μωρά είναι ασφαλές να ξεκινούν στερεές τροφές μεταξύ τεσσάρων και έξι μηνών.
Ας δούμε έναν από τους πολλούς τίτλους που εμφανίστηκαν στα διεθνή μίντια, σε σχέση με αυτήν τη δημοσίευση: «Νέα έρευνα ενοχοποιεί το μητρικό θηλασμό για προβλήματα υγείας». Καταρχήν, πρόκειται για «νέα έρευνα»; Η απάντηση είναι όχι. Δεν πρόκειται ούτε για νέα, ούτε για έρευνα. Δεν πρόκειται για έρευνα αλλά για ανασκόπηση ερευνών. Δηλαδή η ομάδα της Fewtrell δεν βρήκε κάτι καινούργιο, απλώς συνέλλεξε ό,τι σχετικό υπάρχει στη διεθνή βιβλιογραφία και έβγαλε τα δικά της συμπεράσματα. Δεν είναι ούτε νέα, γιατί, όπως γράφει σε απάντησή του ο διάσημος Ιταλός στατιστικολόγος A Cattaneo (2), στηρίζεται σε έρευνες και στοιχεία χειρότερα ποιοτικά από εκείνα του ΠΟΥ. Ο Cattaneo προσθέτει ότι, μέχρι να υπάρξουν νεότερα στοιχεία, είναι προτιμότερο να μείνουμε στις συστάσεις του ΠΟΥ για το ζήτημα.
Γιατί λοιπόν τόσος ντόρος για κάτι που δεν είναι ούτε καινούργιο ούτε γνήσια επιστημονική μελέτη; Γιατί υπήρξε μια τόσο ευρεία και παγκόσμια δημοσιότητα; Ο A Cattaneo γράφει: «Έχω εκπλαγεί πραγματικά από την ταχύτατη διάδοση στο ευρύ κοινό και τα δημοφιλή μέσα ενημέρωσης αμφισβητούμενων μηνυμάτων από το κείμενο της Fewtrell». Προσθέτει: «Μέσα σε λιγότερο από 24 ώρες, εφημερίδες στην Ιταλία ήδη μιλούσαν για «μια καινούργια έρευνα που δείχνει ότι ο θηλασμός για έξι μήνες μπορεί να είναι επικίνδυνος.. Μήπως πρέπει οι συγγραφείς του άρθρου να διευκρινήσουν δημόσια ότι δεν πρόκειται για καινούργια έρευνα αλλά για μια σεβαστή γνώμη πάνω σε σαθρό έδαφος;»
Χρειάζεται πραγματικά να εκπλαγούμε; Τρεις από τους τέσσερις συγγραφείς αυτής της «γνώμης» δηλώνουν ότι υπήρξαν σύμβουλοι σε εταιρίες βρεφικών γαλάτων και τροφίμων κατά τα τελευταία τρία χρόνια, όπως και ότι έχουν λάβει χρηματοδότηση για έρευνες από τις ίδιες εταιρίες κατά το ίδιο χρονικό διάστημα. Μπορεί ο καθένας να ψάξει τα ονόματα των συγγραφέων στο PubMed (3) και να βρει ποια είναι τα επιστημονικά τους ενδιαφέροντα κατά τα τελευταία χρόνια: προσθήκη ωφέλιμων λιπαρών σε βρεφικά γάλατα κλπ. Επίσης ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι ότι οι ίδιοι συγγραφείς, τρία χρόνια πριν είχαν δημοσιεύσει ανασκόπηση ερευνών με τον ίδιο ακριβώς τίτλο και με τα ίδια συμπεράσματα (4). Γιατί τότε δεν έγινε παρόμοια ενορχηστρωμένη «διόγκωση» δημοσιότητας όπως συνέβη τώρα; Γιατί επιμένουν τόσο έντονα φτιάχοντας το παλιό καινούργιο; Τα συμπεράσματα δικά σας.
Η έκρηξη αυτή στα μίντια μοιάζει με το λύσιμο ενός λιονταριού. Κάποιοι περίμεναν στη γωνία για «καλά» νέα, για κάτι στο οποίο θα μπορούσαν να στηριχθούν και να περάσουν τη δική τους άποψη για τη βρεφική διατροφή. Για κάποιους μια τέτοια «είδηση» είναι βούτυρο στο ψωμί τους. Η έκρηξη αυτή δείχνει πολύ έκδηλα το μέγεθος του πολέμου που υπάρχει στον σημερινό κόσμο ανάμεσα σε δύο στρατόπεδα: Από τη μια, τις εταιρίες βρεφικών τροφών και γαλάτων που θέλουν να αυξήσουν τις πωλήσεις τους μαζί με όσους, επιστήμονες και μη, τους υποστηρίζουν. Και τους υποστηρικτές του μητρικού θηλασμού, επιστήμονες ή μη από την άλλη. Η έκρηξη αυτή δείχνει εμφανώς «στημένη» και από το γεγονός ότι η επιλογή των σχετικών τίτλων στην είδηση: δεν έχει καμία σχέση με το πραγματικό ζήτημα και ερώτημα. Το ερώτημα πότε να ξεκινήσουμε στο βρέφος στερεές τροφές και κρεμούλες έγινε πολύ γρήγορα ερώτημα για το αν βλάπτει ο θηλασμός. Το ερώτημα εάν πρέπει να δώσουμε την πρώτη κρεμούλα στους πέντε ή στους έξι μήνες, σε ένα παιδί που συνεχίζει να θηλάζει όπως συστήνεται για τουλάχιστον δώδεκα μήνες, μετατράπηκε γρήγορα στο εάν πρέπει τα μωρά να αποθηλάζουν νωρίτερα, στους τέσσερις μήνες της ζωής τους. Καταλαβαίνετε την τεράστια διαφορά; Κανείς δεν αμφισβήτησε την οδηγία για θηλασμό των παιδιών για τουλάχιστον ένα χρόνο αλλά το μήνυμα που πολλές μητέρες ανά τον κόσμο σήμερα εισπράττουν εξαιτίας της «γνώμης» της Fewtrell είναι να αποθηλάσουν πιο γρήγορα γιατί ο παρατεταμένος θηλασμός «βλάπτει». Μπορεί κανείς να αναρωτηθεί κατά πόσο είναι η ασχετοσύνη των δημοσιογράφων που γράφουν τους τίτλους ή συγκεκριμένες προθέσεις που ευθύνονται για την πολύ συγκεκριμένη διαστρέβλωση του μηνύματος. Το ερώτημα, αν υπάρχει, είναι πότε ξεκινάμε στερεές τροφές, όχι πότε σταματάμε να θηλάζουμε.
Επί του αληθινού ερωτήματος λοιπόν, η UNICEF UK και η Πρωτοβουλία της για Φιλικά προς τα Βρέφη Νοσοκομεία εξέδωσε μια αμεσότατη και επιστημονικά τεκμηριωμένη απάντηση απέναντι στη δημοσίευση του BMJ, απάντηση διαθέσιμη στον καθένα μέσα από το διαδίκτυο (5). Παραθέτω αποσπάσματα:
«Το άρθρο αυτό δεν βασίζεται σε νέα στοιχεία, αλλά σε επανεξέταση παλιών στοιχείων, των ίδιων που χρησιμοποιήθηκαν ως βάση για τις συστάσεις του ΠΟΥ για αποκλειστικό θηλασμό έξι μηνών.»
«Είναι ατυχές ότι ένα κομμάτι σχολιασμού από ένα επιστημονικό περιοδικό οδήγησε σε εντυπωσιακά πρωτοσέλιδα που κινδυνεύουν να παραπλανήσουν τους γονείς και να κάνουν κακό στην υγεία των βρεφών».
«Υπάρχει πλούτος σοβαρών αποδείξεων ότι ο μητρικός θηλασμός σώζει ζωές και προφυλάσσει από οξέα και χρόνια νοσήματα τα παιδιά των ανεπτυγμένων χωρών, όχι μόνο των αναπτυσσόμενων. (6)
«Ο κίνδυνος για έλλειψη σιδήρου θα προλαμβανόταν σε μεγάλο βαθμό εάν σταματούσε η ευρέως διαδεδομένη και λανθασμένη πρακτική της πρόωρης τομής του ομφάλιου λώρου στη γέννα των παιδιών. Εάν βεβαιωθούμε ότι η μητέρα έχει καλές αποθήκες σιδήρου στον οργανισμό της και ότι ο λώρος κόβεται καθυστερημένα, θα είμαστε βέβαιοι ότι ο θηλασμός από μόνος του μπορεί να προσφέρει επαρκή σίδηρο στο παιδί για πάνω από έξι μήνες. Τα τρόφιμα που συνήθως δίνονται πριν τους έξι μήνες στα βρέφη – ρυζάλευρο, φρούτα, λαχανικά – είναι φτωχά σε σίδηρο, μπορεί να εκτοπίσουν το μητρικό γάλα από τη διατροφή του παιδιού, μπορεί να εμποδίσουν την απορρόφηση του σιδήρου που περιέχεται στο μητρικό γάλα και άρα να μειώσουν τα ποσά σιδήρου που το παιδί καταναλώνει ».
«Σχετικά με τον κίνδυνο για δυσανεξία στη γλουτένη, το μόνο επιστημονικά σίγουρο στοιχείο είναι ότι, όταν το μωρό ξεκινάει να τρώει γλουτένη – ψωμί, δημητριακά κλπ – , εάν συνεχίζει ταυτόχρονα να θηλάζει μειώνει τον κίνδυνο εμφάνισης κοιλιοκάκης.»
Ως προς την αιτίαση της Fewtrell ότι η καθυστερημένη έναρξη στερεών τροφών θέτει το μωρό σε κίνδυνο για τροφική αλλεργία, η UNICEF UK απαντά ότι δεν υπάρχει καμία αξιόπιστη επιστημονική έρευνα που να υποστηρίζει τη θέση της. Τέλος, ως προς την αιτίαση της Fewtrell ότι εισάγοντας στερεές τροφές νωρίτερα των έξι μηνών βοηθάς το παιδί θα αποδεχθεί καλύτερα λαχανικά και άλλα υγειινά τρόφιμα στο μέλλον, η απάντηση του ΠΟΥ είναι ότι η άποψη αυτή είναι απλή υπόθεση, αστήριχτη από οποιοδήποτε επιστημονικό δεδομένο. Αντίθετα, πολλές έρευνες δείχνουν ότι ο θηλασμός προσφέρει γεύσεις στο παιδί και ότι η ποικιλία στη διατροφή της μητέρας μεταφράζεται, μέσω του θηλασμού, σε ποικιλία στη μελλοντική διατροφή του παιδιού.
Θα πρόσθετα: και τι γίνεται με τους κινδύνους από την αντικατάσταση του μητρικού γάλακτος με επεξεργασμένο γάλα για βρέφη; Εάν υποστηρίξουμε την επικινδυνότητα των έξι μηνών αποκλειστικού θηλασμού, τι γίνεται με τους κινδύνους στην υγεία της μητέρας από τον λιγότερο αποκλειστικό θηλασμό; Τι γίνεται με τον κίνδυνο για πρόωρη σύλληψη νέου παιδιού και νέα εγκυμοσύνη; Τι γίνεται με τον κίνδυνο για παχυσαρκία, καρκίνο, αυτοάνοσα και άλλα χρόνια νοσήματα στο παιδί από τον λιγότερο αποκλειστικό θηλασμό;
Η UNICEF UK προσθέτει ακόμα ότι οι οδηγίες του ΠΟΥ για το ζήτημα δεν είναι παλιές, από το 2001, όπως το κείμενο της Fewtrell αφήνει να εννοηθεί. Αντίθετα, οι ομάδα ειδικών του ΠΟΥ ανασκοπεί τα νεότερα επιστημονικά δεδομένα που προκύπτουν κάθε χρόνο, αλλά βέβαια, δεν έχει οδηγηθεί μπροστά σε νέα δεδομένα που να προβάλλουν την ανάγκη αλλαγής των συστάσεων του ΠΟΥ. Δηλαδή δεν υπάρχει κανένας λόγος να πούμε άλλα πράγματα στις μητέρες και όχι τον αποκλειστικό θηλασμό των έξι μηνών, εκτός εάν υπάρξουν καινούργιες, αξιόπιστες έρευνες και όχι απλώς μεμονωμένες γνώμες. Παραμένουν οι ίδιες συστάσεις ως έχουν.
Επί της ουσίας του ζητήματος, ο A Cattaneo αναφέρει (2): «Η οδηγία του ΠΟΥ για αποκλειστικό θηλασμό των βρεφών για έξι μήνες δεν είχε ποτέ σκοπό να εφαρμόζεται σε όλα ανεξαιρέτως τα μωρά. Πρόκειται για μια οδηγία Δημόσιας Υγείας που χρησιμοποιείται για τη χάραξη εθνικών και επαγγελματικών οδηγιών και κανονισμών (για παράδειγμα, στις ετικέτες των βρεφικών τροφίμων). Τα βρέφη στην πραγματικότητα φυσικά και δεν ξυπνούν την ημέρα που γίνονται ακριβώς έξι μηνών και ζητούν ξαφνικά στερεές τροφές!!! Το κατά πόσο ένα μωρό είναι έτοιμο να τραφεί με στερεά τροφή για πρώτη φορά κατανέμεται όπως κάθε βιολογική μεταβλητή και όπως κάθε αναπτυξιακό στάδιο στα παιδιά, δηλαδή ως μια καμπύλη Bell, η οποία κατά τη γνώμη μου (γιατί δεν υπάρχει καμία έρευνα που να μας δείχνει αυτήν την καμπύλη) έχει το ψηλότερό της σημείο στους έξι μήνες και είναι περισσότερο τραβηγμένη προς τα δεξιά (δηλαδή περισσότερα βρέφη είναι έτοιμα να φάνε μετά και όχι πριν τους έξι μήνες). Γιατί δεν συγκεντρωνόμαστε στη φυσιολογία και τη νευρομυική ανάπτυξη του κάθε παιδιού για να συμβουλέψουμε τις μητέρες πότε να αρχίσουν κρεμούλες, αντί να πονοκεφαλιάζουμε με αμφισβητούμενες αποδείξεις;».
Στο βιβλίο μου «Προικισμένα μωρά εμπνευσμένοι γονείς: για μια άλλη προσχολική διατροφή» έγραφα δύο χρόνια πριν:
«Σύμφωνα με οδηγία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας τα βρέφη είναι καλό να θηλάζουν αποκλειστικά κατά τους πρώτους έξι μήνες της ζωής τους. Η οδηγία αυτή είναι γενική και έχει στόχο να ενθαρρύνει τον αποκλειστικό και μακροχρόνιο θηλασμό ανά τον κόσμο. Επιπρόσθετα αποθαρρύνει πολύ δημοφιλείς πρακτικές πρόωρης έναρξης στερεών τροφών που μπορούν να βλάψουν τα μωρά και που υπονομεύουν το μητρικό θηλασμό. Οι επιστήμονες έχουν αποφανθεί ότι μωρά κάτω των τεσσάρων μηνών κινδυνεύουν από προβλήματα υγείας αν τους δοθούν τροφές εκτός του γάλακτος. Δεν είναι ώριμα ακόμα στην ανάπτυξή τους και στο πεπτικό τους σύστημα ώστε να κάνουν το επόμενο βήμα.
Η οδηγία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας χρειάζεται προσαρμογή κάθε φορά στις ανάγκες του κάθε μωρού. Ανάμεσα στους τέσσερις και τους οκτώ μήνες της ζωής το φυσιολογικό βρέφος θα γευτεί τις πρώτες του κρεμούλες. Πότε ακριβώς πρέπει να ξεκινήσουμε στερεές τροφές στο μικρό μας; Η καλύτερη απάντηση είναι: όποτε το ζητήσει εκείνο. Τα μωρά διαφέρουν πολύ μεταξύ τους σε αυτό το θέμα και το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι να ακούσουμε το μικρό μας και τα δικά του μηνύματα. Κάθε μωρό είναι μοναδικό και, όπως συμβαίνει με όλους τους τομείς ανάπτυξης, προοδεύει σε διαφορετικούς χρόνους και ρυθμούς. Αν το βρέφος σας φαίνεται πεινασμένο μετά από το γάλα του, αν τον τελευταίο καιρό ξυπνάει τη νύχτα κλαίγοντας για γάλα, αν δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον όταν τρώτε, αν μπορεί να στηρίξει το κεφάλι του και να καθίσει με την υποστήριξή σας, τότε ίσως είναι καιρός να του προσφέρετε λίγη κρέμα, ακόμα κι αν είναι πέντε μηνών. Διαβάστε το δικό σας παιδί, όχι ό,τι σας λένε άλλοι για αυτό.»
Υπάρχουν λοιπόν μωρά που θέλουν ή είναι καλύτερο να ξεκινήσουν στερεές τροφές στους πέντε μήνες της ζωής τους. Υπάρχουν και άλλα που θέλουν ή θα ήταν καλύτερο να ξεκινήσουν στους επτά μήνες της ζωής τους. Η απόφαση χρειάζεται να είναι εξατομικευμένη, «ακούγοντας» το δικό μας παιδί και σε συνεργασία με τον επαγγελματία υγείας που το παρακολουθεί. Αλλά εδώ υπάρχει δυστυχώς μια επιφύλαξη. Επειδή επί του παρόντος στη χώρα μας υπάρχουν πολλοί παιδίατροι και άλλοι επαγγελματίες υγείας που με τις συμβουλές τους, από άγνοια ή και πρόθεση, υποσκάπτουν την συνέχιση του μητρικού θηλασμού, οι γονείς θα πρέπει να είναι πολύ προσεκτικοί όποτε εισπράττουν την συμβουλή να ξεκινήσουν κρεμούλες στο βρέφος τους πριν τους έξι μήνες της ζωής του.
Φοβάμαι δυστυχώς ότι η όλη συζήτηση, με τις διαστάσεις που πήρε και τα διαστρεβλωμένα της μηνύματα, θα επιφέρει πλήγμα στην ψυχολογία των μητέρων που θέλουν να θηλάσουν. Οι γονείς που τρομάζουν από τέτοιες «ειδήσεις» θα πρέπει να γνωρίζουν ότι οι επιστήμονες που υποστηρίζουν το μητρικό θηλασμό δεν το κάνουν γιατί είναι φανατικοί ή ακραίοι, αλλά γιατί είναι δουλειά τους να μεταδώσουν στο ευρύ κοινό την επιστημονικά τεκμηριωμένη γνώση και τις οδηγίες διεθνών επιστημονικών οργανισμών που ισχύουν για το μητρικό θηλασμό εν έτι 2011.
Βιβλιογραφία
1. Fewtrell et al. Six months of exclusive breast feeding: how good is the evidence?
BMJ 2011; 342:c5955
2. http://www.bmj.com/content/342/bmj.c5955.full/reply#bmj_el_248242
3. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed
4. Fewtrell MS et al. Optimal duration of exclusive breastfeeding: what is the evidence to support current recommendations? Am J Clin Nutr. 2007 Feb;85(2):635S-638S.
5. http://www.babyfriendly.org.uk/items/item_detail.asp?item=680
6.http://www.babyfriendly.org.uk/pdfs/unicef_uk_response_to_BMJ_article_1…
7. Παπαβέντσης Σ. Προικισμένα μωρά εμπνευσμένοι γονείς: για μια άλλη προσχολική διατροφή. Πατάκης, 2010.
8. http://www.babyspace.gr/Article/Breastfeeding-and-food/343-3173.html
9. http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&ct=33&artid=378096&dt=14/01/2011
10. http://www.zougla.gr/page.ashx?pid=2&aid=239012&cid=14
11. http://www.infactcanada.ca/whatsnew/who-recommendations-attack.html